Chẳng biết tự bao giờ người ta chia ra một năm gồm có bốn mùa và bao giờ mùa xuân cũng là mùa mở đầu và là mùa đẹp nhất. Mùa xuân được đánh dấu và bắt đầu bằng Tết Nguyên Đán. Có lẽ Tết Nguyên Đán là cái tết lớn nhất trong năm. Tết là do chữ “tiết” đọc chệch ra mà thành, chữ Nguyên có nghĩa là bắt đầu, chữ Đán có nghĩa là buổi ban mai, là khởi điểm của năm mới. Tết Nguyên Đán được bắt đầu tính từ thời khắc giao thừa của một năm mới, từ ngày mồng một tháng Giêng âm lịch và là cái tết lớn nhất của Việt Nam.
Được biết là như vậy nhưng không khí Tết đã bắt đầu từ rất nhiều ngày trước, có lẽ bước sang tháng Chạp âm lịch thì không khí Tết đã bắt đầu. Từ ngày hai mươi ba tháng Chạp, sau lễ đưa tiễn ông Táo về trời thì việc chuẩn bị tết nhất đã náo nức hơn bao giờ hết. Mặc dù đây là khoảng thời gian bận rộn và tất bật với tất cả mọi người, nhưng không khí háo hức và việc chuẩn bị sắm sửa với rất nhiều thứ như bánh, mứt, lau dọn, sửa sang, trang trí nhà cửa, chuẩn bị gói bánh chưng, bánh tét… đã mang không khí tết đến với mọi nhà. Và háo hức nhất có lẽ là những cô, cậu bé lứa tuổi nhỏ. Có lẽ trong nhận định non nớt của tuổi học trò thì dường như tất cả mọi người đều mong đợi tết về. Đang là độ tuổi chưa biết lo, tuổi ăn tuổi chơi nên trẻ con luôn háo hức và mong đợi tết về hơn ai hết bởi lẽ nó có rất nhiều thứ mà chỉ tâm tư tuổi học trò mới hiểu được. Đối với người lớn, Tết là dịp để gia đình, họ hàng, người thân xa gần sum họp và tưởng nhớ, tri ân ông bà tổ tiên. Cũng là dịp những người thân quen gặp gỡ, thăm hỏi, chúc mừng nhau, cầu mong cho nhau những ước nguyện sớm được đạt thành.
Theo phong tục tập quán thì ngoài dọn dẹp nhà cửa sạch sẽ khang trang, chuẩn bị bánh mứt thì mỗi nhà đều có mâm ngũ quả. Mâm ngũ quả đã được chuẩn bị cả tuần trước khi tết đến. Gọi là ngũ quả nhưng kỳ thực không đơn giản chỉ có năm loại quả nào cũng được, mà mỗi nơi, mỗi miền tuỳ thuộc vào tập tục, quan niệm, mà các loại quả sẽ được chọn lọc mang ý nghĩa đặc trưng khác nhau. Với người miền Nam do theo cách phát âm người ta thường bày các loại quả mà tên mỗi loại đều mang theo ý nghĩa theo như sự mong muốn như: mãng cầu, dừa, đu đủ, xoài… với ngụ ý “cầu vừa đủ xài “. Qua đó thể hiện bản tính mộc mạc, dân dã, bình dị của người dân Nam bộ, chỉ cần đầy đủ, no ấm mà thôi. Còn người miền Bắc bày mâm ngũ quả theo thuyết ngũ hành của văn hóa phương Đông: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ nên mâm ngũ quả phải theo năm màu tương ứng: trắng ,xanh,đen, đỏ, vàng. Thông thường mâm ngũ quả miền Bắc có 5 loại quả gồm : chuối, bưởi, đào, hồng, quít. Ngoài mâm ngũ quả, dù giàu, dù nghèo thì những ngày này, bao giờ mọi người cũng dâng bày lên bàn thờ nhiều thứ ngon nhất, tốt nhất như một sự phô bày những thành quả, những sản phẩm, những món ngon vật lạ mà họ làm ra.
Vào những ngày giáp tết, công việc càng bận rộn hơn. Để chuẩn bị cho việc gói bánh chưng, bánh tét, người thì mang lá dong hay lá chuối ra lau rửa, người thì đãi đậu, đãi nếp, mỗi người mỗi việc, vừa làm vừa trò chuyện với nhau. Sáng hai mươi tám, hai mươi chín Tết, mặc dù trời còn khá lạnh, mọi người vẫn dậy rất sớm để dọn dẹp nhà cửa, gói bánh chưng hay bánh tét để kịp bắc bếp nổi lửa, nấu bánh trong khoảng từ mười đến mười hai tiếng đồng hồ và vớt bánh trước khi đêm quá khuya.
Thường thì sáng ngày hai mươi chín và ba mươi tết, người ta đổ về chợ để mua sắm những thứ cần thiết cho gia đình. Có rất nhiều chợ được họp ngay bên lề đường, chỗ ngã ba, ngã tư với rất nhiều loại hàng hoá. Người thì mua một cây đào hoặc một cây mai rất đẹp về chưng bày trong nhà. Có người lại mua cả cây quất to, sai trĩu những quả chín vàng rực rỡ như nắng xuân. Người ta còn mua những bức tranh dân gian của các làng tranh truyền thống, chọn vài câu đối tết hay và có ý nghĩa với những nét bút “phượng múa rồng bay” trên nền giấy màu đỏ để treo trong nhà hay ngoài cổng. Vào sáng ngày ba mươi tết thì cây nêu được dựng lên với ý nghĩa xua đuổi quỷ ma, tảo trừ những xấu xa năm cũ, mang lại những điều may mắn, tốt lành cho năm mới.
Đêm ba mươi Tết, trong không khí tất niên, mọi người ai về nhà nấy để chuẩn bị đón thời khắc giao thừa linh thiêng trong ngôi nhà ấm cúng với những người thân của mình. Con cái được cha mẹ dặn dò rằng sau giao thừa theo phong tục từ xưa đến nay người ta thường kiêng bước chân sang đất nhà khác nếu như mình không phải là người đem lại may mắn hoặc tuổi của mình không hợp với tuổi của chủ nhà kia, vì như thế sẽ mang lại điều xui xẻo cho họ. Sau lễ cúng giao thừa, mọi người kéo nhau ra đường hái lộc và lên đình, chùa xin lễ cầu may.
Sáng mồng một Tết, những người đã được gia chủ nhờ từ trước đến xông đất cho nhau. Gia chủ mời người xông đất ăn bánh,uống nước và trao cho họ chiếc phong bì bao đỏ gọi là lì xì đầu năm. Trong ngày này, người ta thường kiêng quét dọn nhà cửa và nếu có dọn dẹp thì cũng chỉ dồn rác rưới vào trong xó nhà, để đến ngày hôm sau mới được hốt đổ đi vì mọi người quan niệm đó là lộc, là những điều may mắn, tốt lành. Nếu quét dọn sạch sẽ nhà cửa trong ngày mồng một Tết thì cả năm chẳng làm ăn được gì, chẳng thu hoạch được gì, mà nếu không biết giữ gìn cẩn thận tài sản thì mọi thứ trong nhà cũng sẽ lần lượt ra đi hết. Vào những ngày Tết, người ta cũng thường rộng lượng hơn, sẵn sàng tha thứ, bỏ qua cho nhau những lỗi lầm, những đố kỵ, hiềm khích ngày thường. Mọi người luôn vui vẻ, tươi cười, cố gắng nói năng lịch sự, nhẹ nhàng, tránh chuyện to tiếng, cãi vả.
Từ xa xưa đến bây giờ, người Việt quan niệm rằng: mồng một tết cha, mồng hai tết mẹ, mồng ba tết thầy. Vì vậy, ngay từ sáng sớm ngày mồng một, người ta kéo nhau về nhà cha mẹ hai bên của mình để chúc tết và thắp nhang cho tổ tiên. Sau đó mới đi thăm hỏi, chúc tết những người cao niên, những bậc trưởng thượng trong dòng họ. Đây là dịp mọi người được trò chuyện, tâm sự cùng nhau về việc làm ăn, chuyện gia đình… trong suốt một năm qua. Sau khi được con cháu chúc mừng năm mới, ông bà, cha mẹ thường trao cho những bao lì xì màu đỏ, bên trong có vài đồng tiền lẻ còn mới gọi là tiền mừng tuổi lấy may với ý nghĩa phát vốn, phát lộc, phát tài cho con cháu kèm theo những lời chúc có nội dung và ý nghĩa rất cụ thể, thiết thực.
Sáng mồng ba Tết, người ta đến thăm viếng các thầy, các cô, kính chúc sức khoẻ, tỏ lòng tôn kính, biết ơn công lao dạy dỗ. Người thầy mà mọi người thường nghĩ đến đầu tiên là thầy dạy nghề, dạy việc hoặc những người có đạo đức tiếng tăm, những người có ảnh hưởng lớn đến tình cảm và cuộc đời của mình. Trong dịp tết còn là dịp để các chị, các mẹ trổ tài nấu nướng, nữ công gia chánh. Mỗi khi nấu nướng hay dọn cỗ thì các cô gái đều được mẹ gọi vào để phụ giúp đồng thời được mẹ dạy dỗ thêm về cách thức nấu các món ăn, rồi cách thức bày biện mỗi loại một khác nhau. Mẹ nói rằng người phụ nữ trong gia đình rất là quan trọng, là người giữ lửa cho gia đình, lo lắng bữa ăn cho chồng con nên muốn con gái giỏi giang, khéo léo tài nữ công gia chánh, đó cũng là một trong những bí quyết giữ hạnh phúc gia đình.
Từ ngày mồng bốn Tết, các cuộc vui bắt đầu tưng bừng diễn ra khắp nơi và kéo dài đến hết mùa xuân. Những trò chơi đấu vật, bịt mắt bắt dê, hát đối, chọi gà… được tổ chức tưng bừng, thu hút đông đảo mọi người với một sự háo hức và vui vẻ đến kỳ lạ. Người ta không coi trọng giải thưởng nên không có sự ăn thua trong các trò chơi mà chỉ coi đây là dịp để giải trí, giao lưu, kết bạn.
Ở vùng thượng duTây Bắc, những cô gái Thái đến tuổi cập kê bắt đầu biết tự may cho mình những quả Còn rất đẹp để gửi gắm ý nguyện riêng của mình vào đó. Trong quả Còn được nhồi hạt vừa tạo độ nặng, vừa thể hiện những mong ước về sự nảy nở, sinh sôi. Mỗi góc quả còn được đính tua ngũ sắc: xanh, đỏ, trắng, tím, vàng. Ở giữa quả Còn được luồn một sợi dây dài đính rất nhiều tua ngũ sắc dùng để tung quả Còn lên. Khi tung Còn, người ta cầm một đầu dây, quay mạnh mấy vòng để lấy đà rồi tung lên cao. Cuộc chơi cứ thế diễn ra, một bên tung, một bên bắt. Hai người chơi với nhau thường là một cặp nam, nữ đang tìm bạn và thường là trai chưa vợ, gái chưa chồng.
Ngày mồng bảy Tết, người ta làm lễ hạ nêu, kết thúc những ngày vui chơi và bắt đầu cho một năm mới. Hầu hết 80% người VN hiện nay vẫn còn đốt vàng bạc trong lễ tiễn đưa tổ tiên với sự cầu mong được che chở và phù hộ. Những ngày Tết kết thúc nhưng những cuộc vui vẫn còn kéo dài cho đến tận cuối tháng Giêng. Tết đã ăn sâu vào tâm thức người Việt với sự đầy đủ, no ấm cùng với những câu nói quen thuộc như: “Ăn Tết”, “Vui như Tết”… dù rằng sau đó lại chật vật trong cuộc mưu sinh với nỗi lo canh cánh về cơm, áo, gạo, tiền.
Bây giờ những cái Tết Nguyên Đán không còn được như xưa nữa, mà đang mất dần đi ý nghĩa truyền thống, mất dần đi vị trí thiêng liêng trong tâm thức người Việt, nhất là ở những người trẻ tuổi. Tuy nhiên, chúng ta vẫn hy vọng rằng, với sự cố gắng duy trì và gìn giữ những phong tục, tập quán của ngày Tết cổ truyền trong nhiều gia đình, Tết sẽ dần dần trở lại với đúng nghĩa là ngày lễ trọng đại và thiêng liêng nhất của mọi người dân Việt.
Và một cái Tết Nguyên Đán nữa lại đang về với chúng ta!
Mỹ Trí Tử
2019
